Η «εκπαίδευση» των 6’’(ιντσών)

 

 Του Βασίλη Βασιλειάδη

Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση (ΕΑΕ) προβλήθηκε την άνοιξη ως μία έκτακτη λύση στις πρωτοφανείς συνθήκες υγειονομικής κρίσης που ζούμε. Ωστόσο, φαίνεται ότι αποτελεί μια πιο στρατηγική επιλογή στο χώρο της εκπαίδευσης. Δεν ήρθε ξαφνικά στο προσκήνιο, αλλά προετοιμαζόταν καιρό, γι’ αυτό είχαμε και την (προαιρετική στην αρχή) έναρξή της, μόλις 3-4 μέρες μετά το κλείσιμο των σχολείων το Μάρτη του 2020. Η προεργασία από την κυβέρνηση είχε ήδη γίνει, ανεξάρτητα από την πραγματικότητα της πανδημίας.

Από τον Μάρτη, οι κριτικές και τα θέματα που τέθηκαν είχαν να κάνουν με τη δυνατότητα συμμετοχής των μαθητών στην ΕΑΕ, αφού δεν διαθέτουν όλοι πρόσβαση στο δίκτυο ούτε έχουν τον απαραίτητο τεχνολογικό εξοπλισμό ούτε και το Σχολικό Δίκτυο μπορούσε να σηκώσει τέτοια φορτία (εξαιτίας της χρόνιας υποχρηματοδότησης) κ.λπ. Αδυναμίες που παραπέμπουν στην ενίσχυση της αναπαραγωγής των ταξικών ανισοτήτων στο χώρο της εκπαίδευσης.

Πολλοί εκπαιδευτικοί εργάστηκαν πολλές ώρες για να κρατηθούν ζωντανές οι μορφωτικές διαδικασίες, παρά τις τεράστιες ελλείψεις επιμόρφωσης στη χρήση των νέων τεχνολογιών (η επιμόρφωση κοροϊδία των 20 ωρών, που το Υπουργείο διαφήμιζε ότι ξεκινά τον Ιανουάριο, τέλη Μαρτίου ακόμα αναζητείται). Μάλιστα, τις περισσότερες φορές, η συνεισφορά των εκπαιδευτικών έγινε με ίδια μέσα, χωρίς το κράτος να χορηγήσει ούτε ένα ευρώ. Ακόμα και τα τάμπλετ ή τα λάπτοπ στην πρώτη φάση τουλάχιστον, προέρχονταν αποκλειστικά από δωρεές ιδιωτών. Είχαμε λοιπόν μια τεράστια μετακύλιση κόστους από το κράτος προς τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς. Η κυβέρνηση, σε άλλο μήκος κύματος, τα έβλεπε όλα ρόδινα, με τα ευρωπετσωμένα ΜΜΕ να την αποθεώνουν. Πέντε εκατομμύρια μαθητές, λέει, συνδέθηκαν στο webex, άλλοι τόσοι στο eclass. Αμόρφωτοι οπαδοί μιας ψευδεπίγραφης αριστείας βλέπουν τους μαθητές ως νούμερα, αγνοούν παντελώς τι είναι Εκπαίδευση, τι είναι Παιδεία και βαυκαλίζονται για το πέρασμα στην ψηφιακή εποχή και το «ψηφιακό σχολείο», χωρίς καν να γνωρίζουν ότι ακόμα και οι εμπνευστές του όρου εννοούν ανοιχτό σχολείο με χρήση ΤΠΕ.

Ωστόσο, το μεγάλο ερώτημα που προκύπτει είναι αν η ΕΑΕ είναι ένα παροδικό φαινόμενο ή ανήκει στα στρατηγικά σχέδια της άρχουσας τάξης; Η απάντησή μας είναι ότι η ΕΑΕ δεν αποτελεί μια αναγκαστική λύση σε συνθήκες κρίσης, αλλά χρησιμοποιείται για την προώθηση εκπαιδευτικών μεταβολών νεοφιλελεύθερης έμπνευσης. Και αυτό γιατί υπάρχουν χαρακτηριστικά της ΕΑΕ που την καθιστούν κατάλληλη για την προώθηση της νεοφιλελεύθερης αναδιάρθρωσης και εξηγούν την πρόθεση της κυβέρνησης να τη χρησιμοποιήσει και μετά το τέλος της πανδημίας. 

Το εκπαιδευτικό σχήμα, που έχει διαμορφώσει η νεοφιλελεύθερη αναδιάρθρωση στην Ευρωπαϊκή Ένωση από τη δεκαετία του 1990 και μετά, περιλαμβάνει δύο μεγάλες περιοχές: την περιοχή της γενικής μόρφωσης και την περιοχή της κατάρτισης. Η πρώτη περιοχή αντιστοιχεί γενικά στην υποχρεωτική σχολική εκπαίδευση, ενώ η δεύτερη ξεκινά από τη μετα-υποχρεωτική εκπαίδευση (ανώτατη, ανώτερη, επαγγελματική), αλλά εκτείνεται στη δια βίου κατάρτιση περιλαμβάνοντας μια μεγάλη ποικιλία τύπων και βαθμίδων. Σ’ αυτό το εκπαιδευτικό σχήμα, η δια βίου κατάρτιση αποτελεί εκπαιδευτικό στόχο ύψιστης προτεραιότητας, επειδή συμβάλλει στη διαμόρφωση του εργαζόμενου δυναμικού με κατεύθυνση τη διαρκή αναπροσαρμογή του στις οικονομικές ανακατατάξεις και, συνεπώς, στη μεγιστοποίηση της ανταγωνιστικότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης έναντι των διεθνών ανταγωνιστών της.

Στην Ελλάδα ο εφαρμοστικός νόμος είναι ο 3369/2005, που μεταξύ των άλλων εισήγαγε και τον όρο διά βίου κατάρτιση, όπου ως τέτοια ορίζεται – στο πλαίσιο της Αρχικής Επαγγελματικής Κατάρτισης - το σύστημα που «παρέχει βασικές επαγγελματικές γνώσεις και δεξιότητες σε ειδικότητες ή και σε εξειδικεύσεις, για την ένταξη, επανένταξη, επαγγελματική κινητικότητα στην αγορά εργασίας και την εν γένει ανέλιξη του ανθρώπινου δυναμικού, ενώ στο πλαίσιο της συνεχιζόμενης επαγγελματικής κατάρτισης αναβαθμίζει και εκσυγχρονίζει γνώσεις και δεξιότητες που αποκτήθηκαν από άλλα συστήματα επαγγελματικής κατάρτισης. Η κατάρτιση αντιμετωπίζεται σαν ένας μηχανισμός προσαρμογής των εργαζομένων στις ανισορροπίες των αγορών εργασίας όσο και στις ανισορροπίες που προκύπτουν από τις τεχνολογικές μεταβολές.

Η υποχρεωτική εκπαίδευση (πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια) συγκροτεί τον βασικό χώρο διαμόρφωσης της βασικής κουλτούρας προσαρμογής, ώστε η μετάβαση των μαθητών στην περιοχή των συνεχών καταρτίσεων (ανώτατη, ανώτερη, επαγγελματική, δια βίου) να είναι ομαλή και αποδοτική από ιδεολογικοπολιτική και οικονομική άποψη. 

Η ΕΑΕ αναφέρεται ρητά στο άρθρο 126 της συνθήκης του Μάαστριχτ του 1992, δηλαδή στη γενέθλια συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ως μορφή εκπαίδευσης που πρέπει να ενθαρρυνθεί. Στο κείμενο της συνθήκης της Λισσαβόνας, στην αυγή του 21ου αιώνα, καθορίζονται έξι περιοχές δράσης για τη διά βίου εκπαίδευση: 

• η εξασφάλιση της συνεχούς πρόσβασης στη μάθηση για τη συμμετοχή στην κοινωνία της γνώσης 
• η αύξηση των κινήτρων για συμμετοχή σε προγράμματα συνεχιζόμενης κατάρτισης 
• η ανάπτυξη αποτελεσματικών μεθόδων μάθησης 
• η αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της τυπικής, μη τυπικής και άτυπης εκπαίδευσης 
• η δυνατότητα πρόσβασης των πολιτών σε υπηρεσίες συμβουλευτικής 
• η δυνατότητα διά βίου μάθησης εξ αποστάσεως. 

Αποτελεσματικότητα, κατάρτιση και δια βίου εκπαίδευση είναι οι λέξεις – κλειδιά. Η ΕΑΕ εμφανίζεται ως ανανεωτική, ριζοσπαστική και κοινωνικοπολιτικά ουδέτερη, λειτουργεί ως αιχμή του δόρατος της ιδεολογίας του εκσυγχρονισμού και του τεχνοκρατισμού, η οποία στις μέρες μας συνδέεται με την υποτιθέμενη ως καθοριστική σημασία των νέων τεχνολογιών της πληροφορίας και των επικοινωνιών για την κοινωνική οργάνωση. Όμως, οι συγκεκριμένες τεχνολογίες της πληροφορίας και των επικοινωνιών γεννήθηκαν και αναπτύσσονται στο πλαίσιο του καπιταλισμού, συμβάλλοντας στη διευρυμένη αναπαραγωγή των κοινωνικών και παραγωγικών σχέσεων.

Η κυρίαρχη εκπαιδευτική πολιτική – στη σημερινή συγκυρία η εκπαιδευτική πολιτική η οποία προωθεί τη νεοφιλελεύθερη αναδιάρθρωση – είναι ο καθοριστικός παράγοντας, ενώ η ΕΑΕ, ακριβώς εξαιτίας των χαρακτηριστικών της, αποτελεί μια μορφή εκπαίδευσης που ευνοεί, συγκριτικά με τη δια ζώσης εκπαίδευση, την προώθηση της νεοφιλελεύθερης αναδιάρθρωσης. Όμως, η ΕΑΕ δεν είναι παιδαγωγικά ουδέτερη. Στηρίζεται στην κοινωνική αποτελεσματικότητα που έχει κάνει αισθητή την παρουσία της στο χώρο της εκπαίδευσης τα τελευταία πενήντα χρόνια, ιδιαίτερα μετά την πετρελαϊκή κρίση του 1970. Θεμελιώθηκε στον πολιτικό σκοπό της ενίσχυσης της αποτελεσματικότητας της υπάρχουσας καπιταλιστικής κοινωνίας και στον εκπαιδευτικό σκοπό της προσαρμογής των ατόμων σ’ αυτήν, εμπεριέχοντας ως αφετηριακή θέση για το περιεχόμενο των αναλυτικών προγράμματος τη διατύπωση συγκεκριμένων διδακτικών στόχων των οποίων η επίτευξη δύναται να μετρηθεί. Γι’ αυτό λοιπόν, η ΕΑΕ είναι μια μορφή εκπαίδευσης που μπορεί να μειώσει τις επενδύσεις για υλικοτεχνική υποδομή, προσφέροντας ταυτόχρονα πλήθος καταρτίσεων σε πολλούς, ακόμα και από απόσταση. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι η ΕΑΕ αναπτύχθηκε και αναπτύσσεται κυρίως στη δεύτερη περιοχή του εκπαιδευτικού σχήματος που προωθεί η νεοφιλελεύθερη αναδιάρθρωση, δηλαδή στην περιοχή της κατάρτισης. Όπως επισημαίνει ο Γρόλλιος, η οπτική της κοινωνικής αποτελεσματικότητας δεν αποτελεί ολοκληρωμένη παιδαγωγική θεωρία, επειδή δεν εμπεριέχει θέσεις για το ζήτημα των μεθόδων και των μορφών της διδασκαλίας, και αυτό σχετίζεται με τους σκοπούς της (κοινωνική αποτελεσματικότητα - κριτική στα δημόσια σχολεία, επιστημονική οργάνωση της εργασίας, έμφαση στην ψυχολογία και σε μετρήσιμους στόχους, μέτρηση της νόησης, διαφορετικές σχολικές διαδρομές, ποσοτικοποίηση της γνώσης και αξιολόγηση των εκπαιδευτικών). 

Η διατύπωση συγκεκριμένων διδακτικών στόχων που η επίτευξή τους να μπορεί να μετρηθεί, μπορεί ασφαλώς να χρησιμοποιηθεί στο πλαίσιο της ΕΑΕ. Με δεδομένη την ύπαρξη αποστάσεων μεταξύ του εκπαιδευτικού και των μαθητών που αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της, ο προσδιορισμός διδακτικών στόχων φαίνεται ως μια απολύτως λογική επιλογή. Στην ΕΑΕ το πρώτο βήμα σε κάθε εκπαιδευτική δράση είναι να προσδιοριστούν με σαφήνεια και μετρησιμότητα οι διδακτικοί στόχοι, οι παιδαγωγικές έρχονται σε δεύτερη μοίρα, αρκεί οι στόχοι να επιτυγχάνονται και να αποδεικνύεται η επίτευξή τους μέσω εξεταστικών διαδικασιών.  

Ο εκπαιδευτικός, απομακρυσμένος από τη φυσική παρουσία των μαθητών του, έχει ελάχιστες πιθανότητες να οικοδομήσει ισχυρούς δεσμούς μαζί τους, ακόμη και αν χρησιμοποιεί συστηματικά τη λεγόμενη σύγχρονη μορφή επικοινωνίας της ΕΑΕ, δηλαδή τις πλατφόρμες τηλεδιασκέψεων. Είναι αδύνατο, στην τηλεκπαίδευση, να συγκροτηθεί πραγματική κοινότητα εκπαιδευτικών και μαθητών, με τον πλούτο και την ποιότητα των σχέσεων και αλληλεπιδράσεων που αυτή εμπεριέχει. Η σχολική κοινότητα συγκροτείται με ολοκληρωμένο τρόπο με τη φυσική παρουσία των μαθητών και των εκπαιδευτικών σε υλικούς χώρους: στις αίθουσες, στα εργαστήρια, στις βιβλιοθήκες, στις αυλές, στους χώρους άθλησης, στους διαδρόμους, στις εκδηλώσεις, στις γιορτές, στις επισκέψεις και εκδρομές, στις συνεδριάσεις, στις ποικιλόμορφες συνευρέσεις των μελών της εκτός του σχολείου. Οι διαπροσωπικές σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ των μαθητών, μεταξύ των εκπαιδευτικών και μεταξύ των εκπαιδευτικών και των μαθητών, σχέσεις οι οποίες αναπτύσσονται με προσχεδιασμένους και μη προσχεδιασμένους τρόπους, με ζωντανό διάλογο, με πολύπλοκες διαδικασίες οι οποίες αφορούν γνώσεις, συναισθήματα και αξίες, δεν μπορούν να αναπτυχθούν επαρκώς με τα ηλεκτρονικά μέσα που υποστηρίζουν την ΕΑΕ.

Τα χαρακτηριστικά της ΕΑΕ αντιστοιχούν, όπως προαναφέρθηκε, στη νεοφιλελεύθερη αναδιάρθρωση και συνεπώς δεν αποτελούν ευνοϊκό πλαίσιο για την προώθηση κάποιας προοδευτικής ή μεταρρυθμιστικής παιδαγωγικής θεωρίας. Δεν μπορείς να αναπτύξεις ολόπλευρα την προσωπικότητα ενός μαθητή, δεν μπορείς να πειραματιστείς, να οργανώσεις ομαδικές διδασκαλίες, να μιλήσεις για τα επαγγέλματα. Με την ΕΑΕ δυσχεραίνεται η αναπαράσταση πλευρών της κοινωνικής πραγματικότητας στο σχολείο. 

Εκείνος ο σκοπός που μπορεί να εξυπηρετηθεί ευχερώς από την ΕΑΕ είναι η δια βίου κατάρτιση η οποία αντιστοιχεί στη διδασκαλία δεξιοτήτων αλλά, βέβαια, δεν έχει σχέση με την ολόπλευρη ανάπτυξη των μαθητών. Επιπλέον, με την ύπαρξη φυσικών αποστάσεων μεταξύ του εκπαιδευτικού και των μαθητών, καθώς και μεταξύ των μαθητών, που αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της, η ΕΑΕ δυσχεραίνει τη λειτουργία του σχολείου ως εκείνης της μορφής της κοινοτικής ζωής η οποία αποτελεί προέκταση των δραστηριοτήτων της πραγματικής ζωής που ανοίγει τον δρόμο για την κατάκτηση της πολιτισμικής παράδοσης από τους μαθητές.

Το σχολείο δεν είναι για να μεταδίδει μόνο πληροφορίες. Αν κάποιοι θεωρούν ότι οι γνώσεις είναι απλά τυποποιημένες πληροφορίες, τότε μπορεί να γίνει η μετάδοσή τους, χωρίς τη διαμεσολάβηση της παιδαγωγικής σχέσης. Τότε, μπορεί να υπάρξει τηλε-αξιολόγηση, τότε μπορούν να υπάρχουν διδακτικά υλικά που τα δημιουργούν επιστήμονες των ΤΠΕ και όχι επιστήμονες των υπό εξέταση γνωστικών αντικειμένων (δεν τα βγάζουμε από το μυαλό μας, είναι ρητές προτάσεις του Ντζανάτου, συμβούλου του πρωθυπουργού). Η αναγωγή της μάθησης σε διαδικασίες μετάδοσης πληροφοριών δεν λαμβάνει υπόψη της τη διανοητική προσπάθεια που απαιτεί η αφομοίωση των γνώσεων, του περιεχομένου και της σημασίας τους. Μόνο η παιδαγωγική αλληλεπίδραση διδασκόντων – διδασκομένων μπορεί να διασφαλίσει την καλλιέργεια της νόησης - συνείδησης, ώστε εντός του παιδαγωγικού έργου να καλλιεργούνται εκείνα τα στοιχεία της προσωπικότητας (συναισθήματα, αξίες, πρότυπα, ηθική, στάσεις ζωής) που νοηματοδοτούν το ενδιαφέρον για τη μόρφωση. Και αυτό δε γίνεται μέσω τηλεκπαίδευσης. Τα διάφορα εκπαιδευτικά προγράμματα που μπορούν να υλοποιηθούν με τη βοήθεια των ΤΠΕ είναι αυτά που μεταδίδουν πληροφορίες σε ήδη επαρκώς μορφωμένα άτομα, που μπορούν να κρίνουν και να αναλύσουν τις πληροφορίες που δέχονται, να τις εντάξουν στη δική τους νοητική δραστηριότητα.

Το κεντρικό συμπέρασμα που προκύπτει από όσα προαναφέρθηκαν είναι ότι η σύγχρονη, στηριγμένη στις τεχνολογίες της πληροφορίας και των επικοινωνιών, εκπαίδευση δεν είναι κοινωνικοπολιτικά και ιδεολογικά ουδέτερη. Επίσης, τα χαρακτηριστικά της καθιστούν εύκολη τη χρήση τεχνοκρατικών παιδαγωγικών στο πλαίσιο της εφαρμογής της, ενώ, απεναντίας, καθιστούν αδύνατη την ολοκληρωμένη εφαρμογή προοδευτικών παιδαγωγικών. Δε συνίσταται για αντικατάσταση της δια ζώσης διδασκαλίας σε σχολεία. Δεν μας ήρθε ως λύση για την πανδημία και μόνο. Για όσους έχουν αμφιβολίες για τις προθέσεις της κυβέρνησης, ήρθε το νομοσχέδιο το Δεκέμβριο για την επαγγελματική εκπαίδευση, όπου για πρώτη φορά θεσμοθετείται ΕΑΕ για παιδιά 15 χρονών, παράλληλα με εργασία, κ.α. Πού; Μα στο κομμάτι της κατάρτισης, στις μεταγυμνασιακές Επαγγελματικές Σχολές Κατάρτισης, όπως επίσης και στα ΙΕΚ για τα παιδιά μετά το Λύκειο.

Η κριτική που κάνουμε εδώ στην τηλεκπαίδευση έχει να κάνει με κριτική στην ουσία της και όχι στα τεχνικά προβλήματα. Είναι προφανές ότι η εφαρμογή της στη χώρα μας αποτέλεσε καρικατούρα τηλεκπαίδευσης. Με προβλήματα στον ήχο και την εικόνα, στην ποιότητα του διαδικτύου, χωρίς βλεμματική επαφή, με πολύ χαμηλά επίπεδα αλληλεπίδρασης, περισσότερο σε μια απλή τηλεδιάσκεψη έμοιαζε, παρά σαν απόπειρα τηλεδιδασκαλίας. Το σημειώνουμε αυτό, γιατί η κριτική που κάναμε παραπάνω αφορούσε στην αρτιότερη εφαρμογή της ΕΑΕ, με όλους τους εμπλεκόμενους να διαθέτουν τις επαρκείς τεχνολογικές υποδομές.

Το συνδικαλιστικό κίνημα, δυστυχώς,  πιάστηκε εξ απήνης το Μάρτιο και δεν όρθωσε ανάστημα σε καμιά στιγμή. Με εξαίρεση το ζήτημα των υποχρεωτικών τηλεμαθημάτων στις καταλήψεις, στην ουσία στήριξε κατά πλειοψηφία το υπουργικό εγχείρημα, ασκώντας κριτική κυρίως για την ανεπάρκεια των τεχνικών μέσων. Ακόμα και παρατάξεις της αριστεράς έβαλαν πλάτη… για να μη μείνουν πίσω τα παιδιά των λαϊκών οικογενειών. Και εδώ ακριβώς είναι η τραγωδία. Στατιστικά, τα παιδιά που μένουν πίσω σε όλη αυτή τη διαδικασία των τηλεδιασκέψεων είναι τα παιδιά που κουβαλούν οικογενειακά πιο χαμηλό μορφωτικό, οικονομικό, πολιτιστικό υπόβαθρο.

Είναι ανάγκη να ξεκαθαρίσουμε ως συνδικαλιστικό κίνημα το ζήτημα της γνώσης στα σχολεία, να πάρουμε αποστάσεις από την απόπειρα τηλεκπαίδευσης που μπαίνει και στο κομμάτι της γενικής εκπαίδευσης, ενώ στο κομμάτι της κατάρτισης κατεβαίνει στην ηλικία των 15 χρόνων. Το σχολείο που θέλουμε εμείς δεν εξυπηρετείται από τα χαρακτηριστικά της ΕΑΕ. Τα όνειρά μας για τη μόρφωση των παιδιών μας δεν χωράνε σε έξι ίντσες.

Βασίλης Βασιλειάδης

Πηγές

Γρόλλιος, Γ. (2020). Εξ αποστάσεως εκπαίδευση, παιδαγωγική και νεοφιλελεύθερη αναδιάρθρωση. Τετράδια Μαρξισμού, 12, σσ. 125-140.

Ευρωπαϊκή Επιτροπή. (1995). Λευκό Βιβλίο για την εκπαίδευση και την κατάρτιση - Διδασκαλία και μάθηση προς την κοινωνία της γνώσης. ΕυρωπαΙκή Επιτροπή Γενική Διεύθυνση - Εκπαίδευση, κατάρτιση και νεότητα.

Ευστράτογλου, Ά. (2009, Ιανουάριος - Απρίλιος). Η επαγγελματική κατάρτιση κάτω από το πρίσμα διαφορετικών θεωρητικών προσεγγίσεων. Εκπαίδευση Ενηλίκων, σσ. 5-10.

Παυλίδης, Π. (2012). Η γνώση στη διαλεκτική της κοινωνικής εξέλιξης. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

Πρόκου, Ε. (2005). Παγκοσμιοποίηση, κοινωνία της γνώσης και δία βίου μάθηση. Στο Δ. Βεργίδης, & Ε. Πρόκου, Στοιχεία Κοινωνικοοικονομικής Λειτουργίας και Θεσμικού Πλαισίου (σσ. 131-165). Πάτρα: ΕΑΠ.

 Keegan, D. (2001). Οι βασικές αρχές της ανοιχτής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης. Αθήνα: Μεταίχμιο